BİLATERAL VE UNİLATERAL KOKLEAR İMPLANTLI ÇOCUKLARDA KONUŞMA ALGISI, UZAYSAL İŞİTME VE İŞİTME KALİTESİNİN SUBJEKTİF İNCELEMESİ

Dr. Gurbet İpek ŞAHİN KAMIŞLI¹, Uzm. Oyd. Elçin ORÇAN², Dr. Yusuf Kemal KEMALOĞLU²

¹Gazi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Odyoloji Bölümü, Ankara, Türkiye
²Gazi Üniversitesi, Tıp Fakültesi, K.B.B. Anabilim Dalı, Ankara, Türkiye

Özet

Giriş: Çalışmanın birinci amacı Konuşma Uzaysal Algı ve İşitme Kalitesi Ebeveyn Kısa versiyonu (KUİK-E10) ölçeğinin Türkçe geçerlik güvenirliğini yapmak, ikinci amacı ise bilateral (B-Kİ) ve unilateral implant (U-Kİ) kullanıcısı çocuklarda işitsel rehabilitasyon, aile eğitim durumu, implant deneyim süresini dikkate alarak, konuşma algısı, uzaysal işitme ve işitme kalitesininin subjektif değerlendirmesini yapmaktır.

Yöntem ve Gereçler: Çalışmanın ilk aşaması KUİK-E10 ölçeğinin geçerlik güvenirlik çalışmasını yapmak için yaşları 4-14 arasında değişen 100 implantlı çoğunun ebeveyni çalışmaya katılmıştır. Ölçeğin geçerlik güvenirlik analizlerinde, Chronbach alpha, doğrulayıcı faktör analizleri, test-tekrar test, uyum iyiliği değerleri hesaplanmıştır. Geçerlik güvenirilik analizi tamamlanan ölçek ikinci aşamada yaşları 3-15 yıl arasında değişen 90 B-Kİ, 37 unilateral koklear implant U-Kİ kullanıcısı çocuğun ebeveynlerine doldurtulmuştur. Gruplar arası ölçek skorları, işitsel eğitim, implant deneyim süresi, aile eğitim durumu parametrelerine göre değerlendirilmiş, korelasyonlar ve gruplar arası fark incelenmiştir.

Bulgular: Tek faktörlü yapıya sahip ölçeğin güvenirlik değeri Cronbach Alpha 0.936, RMSEA 0.85 bulunmuştur. Anne eğitim durumu, işitsel rehabilitasyon süresi, Kİ deneyimi ile KUİK-E10 skoru arasında anlamlı ilişki bulunmuştur.

Tartışma ve Sonuçlar: KUİK-E10 ölçeği ülkemizdeki Kİ kullanıcısı çocuklarda kullanılabilecek geçerli ve güvenilir bir ölçektir. Çalışmamızda anne eğitim statüsünün yükselmesi, işitsel rehabilitasyon ve Kİ deneyim süresinin artması, işitsel deprivasyon süresinin azalması; konuşma algısı, uzaysal algı ve işitme kalitesi alanlarındaki becerilerini olumlu etkilediği belirlenmiştir.

Özet

Giriş

Koklear implant uygulaması ileri/çok ileri derecede işitme kayıplı çocukların normal dil konuşma gelişimi göstermesi ve işitmenin yeniden organize edilmesi açısından en önemli seçenektir. Bu çocukların implant ya da işitme cihazını adaylığının belirlenmesinde ve uygulama sonrası değerlendirme bataryasında odyolojik ve elektrofizyolojik testlerin yanısıra ölçek ve formlar gibi subjektif bilgi sağlayan araçlardan da yararlanılır[1-3]. Özellikle günlük yaşamda karşılaşılan gerçekçi ve karmaşık dinleme koşullarında işitmeyi ve dinlemeyi etkileyen alanların değerlendirilmesi amacıyla kullanılan ölçek, anket ve formlar, işitme cihazı ve implant takibi, fitting ve rehabilitasyon çıktılarının değerlendirilmesinde önemli bilgiler sağlamaktadır.

Evrensel düzeyde kabul edilebilir normatif özelliklere sahip, geçerliliği ve güvenirliği olan araçların kullanılması işitme cihazı, koklear implant ve rehabilitasyon çıktılarının mönütörize edilmesinde kanıta dayalı sonuç sunmaya olanak sağlar[1]. Bu amaçla pediyatrik populasyon için geliştirilen ölçekler bulunmaktadır[2,4]. Speech, Spatial and Qualities of Hearing scale for Parents (SSQ-P), Galvin ve Noble (2013) tarafından yetişkinler için oluşturulmuş Speech, Spatial and Qualities of Hearing ölçeğinin madde içeriklerinin çocukların dinleme koşullarına ve yaşamına göre değiştirilmesiyle oluşturulmuştur[5]. SSQ-P orijinal ölçği 23 maddeden oluşmakta, her maddede ebeveynlerden, çocuklarının tarif edilen dinleme koşullarındaki becerilerini ve performanslarını puanlamaları istenmektedir. SSQ-P ölçeği konuşmayı anlama, uzaysal/mekansal işitme ve işitme kalitesi olmak üzere 3 alt başlıktan oluşmaktadır. SSQ-P ölçeğini diğer ölçeklerden ayıran özellik ise ölçeği doldurmadan önce ebeveynlerin çocuğun günlük dinleme performansının belirli yönlerini gözlemlediği günler/haftalar süren bir dönem olarak tanımlanan "gözlemleme periyodu' nun ölçeğe eklenmiş olmasıdır. Ölçeğin uygulanmasının yüzyüze ya da ya da uzaktan röportaj şeklinde uzman eşliğinde olması gerektiği bildirilmiştir.

Ölçek çocuğun günlük yaşam aktiviteleri içindeki işitsel becerilerini kapsamlı olarak değerlendirmesi açısından kıymetli bilgiler sağlaması nedeniyle özellikle koklear implantlı ve işitme cihazlı çocukların değerlendirilmesinde dünyada sıklıkla kullanılan ölçeklerdendir. Bunun yanı sıra madde sayısının uzun olması, uzun süren gözlemleme periyodu ve uzman eşliğinde uygulanması gerekliliği ölçeğin kullanımında güçlüklere neden olmaktadır. Özellikle yoğun kliniklerde ölçeğe ayrılması gereken sürenin uzun olması, uzmanların yoğun çalışma tempoları ve uzun gözlemleme periyodu nedeniyle hemen sonuçlara ulaşılamaması, ölçeğin kısa formu üzerinde çalışılması ihtiyacını doğurmuştur. Killan ve diğ. (2020) ölçeğin, gözlem periyotu ve ebeveynlerin beraberinde uzman olmaksızın doldurabileceği ve madde sayısının 10'a indirildiği SSQ-P ölçeğinin kısa formunu (SSQ-P10 versiyonunu) geliştirmiştir[6,7].

Bu çalışmanın amacı; SSQ-P10 ölçeğini dilimize ve kültürümüze adapte ederek geçerlik güvenirlikleri incelendikten sonra, bilateral ve unilateral koklear implant kullanıcılarının konuşma algısı, uzaysal algı ve işitme kalitesi alanlarındaki performanslarını, aile eğitim durumunu, işitsel rehabilitasyon alma süresini, işitsel deprivasyon süresini, koklear implant deneyim süresini dikkate alarak karşılaştırmaktır.

Giriş

Yöntem ve Gereçler

Prospektif yürütülen çalışma için üniversite etik komisyonundan izin alınmıştır (Araştırma Kod No: 2021 -251). Tüm katılımcıların ebeveynlerine gönüllü olur formu imzalatılmış, çalışma Helsinki Bildirgesi prensiplerine uygun olarak yürütülmüştür.

Çalışmanı ilk aşamasında, SSQ-P10 ölçeğinin Türkçe geçerlik ve güvenirlik analizleri yapılmıştır. SSQ-P10 kısa formu işitme kayıplı çocukların ebeveynlerine yönelik hazırlanmış SSQ-P ölçeğinin kısaltılmış, uygulanması kolaylaştırılmış versiyonudur. SSQ-P10, 10 madde içeren uygulaması kolay ve kısa zamanda işitme becerileri ile ilgili kapsamlı bilgi sağlayan bir ölçektir. Ölçekte 4 madde konuşmayı anlama, 3 madde uzaysal işitme ve 3 madde işitme kalitesi ile ilişkilidir. Maddeler günlük yaşamda çocukların sıkça karşılaştığı karmaşık dinleme koşullarındaki işitme becerilerini sorgulamaktadır. Ebeveyn her madde çocuğun tipik dinleme performansını 0 (hiç)- 10 (mükemmel bir şekilde) aralığında uygun olan seçeneği işaretleyerek belirtir. Çocuğun performansı belritilen koşullar için değerlendirilemiyorsa "Uygun değil" seçeneği işaretlenir. Bu kutucuğun işaretlenmesi çocuğun ya açıklanan durumu yaşamadığını ya da ebeveynin çocuğunda bu beceriyi bilmediğini göstermektedir.

Ölçeğin Türkçe adaptasyonunda yaygın olarak kullanılan geçerlik ve güvenirlik işlemleri gerçekleştirilmiştir: ileri çeviri ve geri çeviri, ardından validasyon testi ve güvenirlik testi[8,9]. İlk adım ölçeğin geliştiricisinden mail yoluyla izin alınması aşaması olmuştur. Ardından iki odyolog ve bir İngilizce alanında uzman dilbilimciden (anadili Türkçe olan, akıcı İngilizce konuşan) oluşan bir ekip tarafından bağımsız olarak ayrı ayrı kültürel ve dilsel ayrıntılara dikkat ederek ileri çeviri yapılmıştır. Ekip tarafından, dil bilimci liderliğinde, her üç tercümenin anlamsal, dilsel, kültürel ve kavramsal özelliklerini orijinal versiyonu dikkate alınarak bir sentezini yapılmıştır. Daha sonra geri çeviri aşamasına geçilmiş, tercüme edilen ölçek, başka bir dilbilimci tarafından İngilizceye geri çevrilmiştir. Geriye çevrilen versiyon ileri ve geri çeviri aşamalarında bulunmuş tüm ekip üyeleri tarafından anlam, kavram, bağlam ve kültürel yönler dikkate alınarak orijinal SSQ-P10 ile karşılaştırılmıştır. Orijinal SSQ-P10 ile geriye çevrilmiş versiyon arasında önemli bir fark bulunmamıştır. Ölçek adı İşitme Engelli Çocukların Ebeveynleri İçin Konuşma, Uzaysal İşitme ve İşitme Kalitesi Ölçeği-Kısa Formu (KUİK-E10) olarak belirlenmiştir (Tablo 1). İleri ve geri çeviri aşamaları başarıyla tamamlandıktan sonra rastgele seçilen 10 yetişkine son Türkçe versiyonu uygulanarak ölçeğin dil ve anlaşılırlık açısından uygunluğunun değerlendirildiği bir pilot çalışma yapılmıştır. Ölçekteki soruların açıklığı, içeriği ve anlaşılırlığı konusunda görüşleri alınmıştır. Son haline ulaşılan ölçek yaşları 4-14 yıl arasında değişen 50 kadın, 50 erkek olmak üzere 50 bilateral, 50 unilateral toplamda 100 koklear implant kullanıcısı çocuğun ebeveynine uygulanmıştır.

Tablo 1: KUİK-E10 ölçeği maddeleri ve faktör yükleri

Çalışmanın ikinci aşamasında; birinci aşamada geçerlik güvenirlik incelemesi yapılan uygunluğuna karar verilen ölçek unilateral koklear implant kullanıcısı (Uni-Kİ) ve bilateral koklear implant kullanıcısı (Bi-Kİ) kullanıcısı çocukların ebeveynlerine uygulanmıştır. Koklear implantını düzenli kullanmayan, cihazı arızalı olan, ek engeli ve kronik hastalığı bulunan, işitsel rehabilitasyon eğitimi almayan, dil gelişim yaş aralığından sonra gelişen işitme kaybı nedeniyle koklear implant olan çocuklar ve anadili Türkçe olmayan çocuk ve ebeveynler çalışma dışı bırakılmıştır. Koklear implant/implantlarını uyanık olduğu sürenin büyük bir kısmında kullanan, implantlarının sorunsuz çalıştığından emin olunan, konjenital işitme kaybı tanısını takiben implantlanan ve düzenli odyolojik değerlendirme takibinde olan çocuklar çalışmaya dahil edilmiştir. Katılımcıların ön görüşmeleri tamamlandıktan sonra içleme kriterlerine uygun katılımcıların ebeveynine KUİK-E10 kısa formu uygulanmıştır. Ebeveyne ölçeğin içeriği, maddeleri ve seçenekler anlatıldıktan sonra doldurması istenmiştir.

Çalışmanın ilk aşamasına katılan bireyler hariç tutularak, yaşları 3-15 yıl arasında değişen 83 kadın, 44 erkek olmak üzere 90 bilateral, 37 unilateral olmak üzere 127 koklear implant kullanıcısı çocuğun ebeveynine KUİK-E10 ölçeği uygulanmıştır. Bilateral Kİ kullanıcısı 90 çocuktan 60'ı simultane implant olurken 30 çocuğun farklı zamanlarda ikinci implant ameliyatını olduğu belirlenmiştir. Çalışmada yaş, cinsiyet, bilateral ya da unilateral implant kullanımı, koklear implantlanma yaşı, koklear implant kullanım süresi (bilateral kullanıcılar için ilk implantlantını kullanmaya başladığı tarih esas alınmıştır), ek engel ve kronik hastalık durumu, işitsel rehabilitasyon süresi, anne ve baba eğitim durumu sorgulanmıştır. Çalışmanın ikinci aşamasına katılan çocukların bilgileri Tablo 2 de verilmiştir.

Tablo 2: Kabul edilebilir uyum ölçütleri ve KUİK-E10 kısa form uyum iyiliği değerleri.

Geçerlik ve Güvenirlik Analizleri ve Diğer İstatistiksel Analizler: Araştırmada elde edilen veriler SPSS (Statistical PackageforSocialSciences) for Windows 25.0 ve Amos 22.0 programı kullanılarak analiz edilmiştir. Verileri değerlendirilirken tanımlayıcı istatistiksel metotları (sayı, yüzde, ortalama, standart sapma) kullanılmıştır. Örneklem büyüklüğünün faktörleştirmeye uygunluğunu test etmek amacıyla yapılan (KMO) ve Barlett küresellik testi uygulanmıştır. Ölçeğin güvenilirliğini test etmek amacıyla "Güvenirlik Analizi", yapı geçerliliği test etmek için "Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA)" yapılmıştır. Faktör yapısını göstermek için yol diyagramı kullanılmıştır. Ölçek güvenirliği Cronbach Alpha değeri belirlenerek incelenmiştir. Ölçeğin geçerliliğini belirlemek için doğrulayıcı faktör analizi sonucunda elde edilen uyum iyiliği indeksleri incelenmiştir. Incremental Fit Index (IFI) uyum iyiliği değerlerinin kabul edilebilir değerler içinde olması gerekmektedir. Buna göre uyum iyiliği değerleri kabul edilebilir aralıkları sırasıyla şu aralıktadır: CMIN/DF (2 ≤ χ²/ss ≤ 3), 0.05 ≤ RMSEA ≤ 0.1, 0.90 ≤ GFI ≤ .95 , 0.85 ≤ AGFI ≤ 0.90 , 0.90 ≤ NFI ≤ 0.95 , 0.90 ≤ CFI ≤0 .95, 0.90 ≤ IFI ≤ 0.95.Ölçeğin zamana karşı değişmezliği 15 unilateral 15 bilateral implantlı kullanıcıda 3 hafta arayla ölçekler tekrar uygulanatak test tekrar test ile incelenmiştir. İki ölçüm arasındaki korelasyon Spearmann korelasyon testi ile incelenmiştir. SSQ-P10 skoru ve konuşmayı anlama, uzaysal işitme ve işitme kalitesi alt başlıklarına ait puanlar bilateral ve unilateral koklear implant kullanıcılarında Mann-Whitney U testi ile karşılaştırılmıştır. Yaş, aile eğitim durumu, işitsel rehabilitasyon süresi, koklear implant kullanım süresi, koklear implantlanma yaşı (işitsel deprivasyon süresi) ile SS-P10 puanlarının ilişkisi Spearmann korelasyon katsayısı ile incelenmiştir. Eğitim durumu dağılımları ve cinsiyet dağılımları arasındaki fark Ki-Kare testiyle değerlendirilmiştir. İstatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.005 kabul edilmiştir. İşitsel deprivasyon süresi ilk implantın uygulandığı tarih öncesi olarak kabul edilmiştir. Bilateral implant kullanıcılarında ardışık ve simültane implant olan çocuklar arasında ayrım yapılmamıştır. Ardışık cerrahi olan bilateral implant kulanıcılarında ilk ve ikinci implant arasındaki süre istatistiksel analizlerde kullanılmamıştır.

Yöntem ve Gereçler

Bulgular

Çalışmanın birinci aşamasında, yapılan KUİK-E10 ölçeği geçerlik güvenirlik incelemesinde, ölçek yaş ortalamaları 7± 6.9 yıl olan Kİ kulllanıcısı 100 çocuğun ebeveynine uygulanmıştır. Örneklem büyüklüğünün faktörleştirmeye uygunluğunu test etmek amacıyla yapılan Kaiser-Meyer-Olkin KMO değeri 0,903, Barlett küresellik testi χ²(45)=936.6, (p=0,00) bulunmuştur, bu değer örneklem büyüklüğünün yeterli olduğunu ifade etmektedir. Faktör analizinde ölçeğin tek faktörlü yapıya sahip olduğu görülmüştür. Faktör yapısı ve yol diyagramı Şekil 1 de verilmiştir. KUİK-E10 faktör yapısını ortaya koymak için açımlayıcı faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizinde, faktör yük değerleri için kabul düzeyi en az 0.400 olarak belirlenmiştir. Ölçek maddelerinin faktör yükleri bu değerin üzerinde bulunmuştur (Tablo.1). Ölçek güvenirliği Cronbach Alpha değeri 0.936 bulunmuştur. Bu değer ölçeğin güvenirliğinin oldukça yüksek olduğunu göstermektedir. Ölçeğin uyum iyiliği değerleri Tablo 2'de gösterilmiştir. RMSEA, CMIN/DF, GFI, NFI, değerleri kabul edilebilir aralıklarda, AGFI, CFI ve IFI değerleri ise bu aralıklara çok yakın değerlerde bulunmuştur. Test tekrar test uygulamasında iki uygulama arasında yüksek anlamlı korelasyon yani yüksek güvenirlik elde edilmiştir (r=0.876, p=0.03). Geçerlik güvenirlik çalışmasında elde edilen bulgularda KUİK-E10 toplam skor ve alt ölçek skor ortalamaları şu şekildedir: toplam skor 7.6±1,9, konuşma algısı 7,2±2,0, uzaysal algı 6,8±1,2 ve işitme kalitesi 6,9±1,4.

Şekil 1: KUİK-E10 ölçeği yol diyagramı ve doğrulayıcı faktör analizi sonuçları.

Çalışmanın ikinci aşamasında aşamasında yer alan Uni-Kİ ve Bi-Kİ gruplarının demografik bilgileri, koklear implant deneyimleri, işitsel rehabilitasyon süreleri, koklear implantlanma yaşı ve ölçek skorları ve gruplar arası fark bulguları Tablo 3 te verilmiştir. Uni-Kİ ve Bi-Kİ grupları arasında, yaş ve KUİK-E10 skorları arasındaki korelasyon Spearman's korelasyon testi ile değerlendirimiş ve istatistiksel olarak anlamlı sonuç bulunmamıştır (p=0.66). Anne eğitim durumu ile toplam KUİK-E10 skorları arasındaki korelasyon anlamlı ancak zayıf (r=0.276, p=0.02), baba eğitim durumu ve toplam KUİK-E10 skorları arasındaki korelasyon istatistiksel olarak anlamsız (p=0.135) bulunmuştur. Koklear implant deneyimi ile toplam KUİK-E10 skorlarının anlamlı korelasyonu olduğu (r=0.453, p=0.034), ilk implantasyon yaşı yani işitsel deprivasyon süresi ile toplam KUİK-E10 skorları arasında negatif yönlü ve anlamlı korelasyon (r=0.652, p=0.044), işitsel eğitim alma süresi ile toplam KUİK-E10 skorları arasında anlamlı korelasyon bulunmuştur (r=0.558, p=0.038). Bilateral ve unilateral koklear implantlı grupta ortalama KUİK-E10 ve konuşma, uzaysal algı ve işitme kalitesi alt ölçekleri skorları arasında anlamlı fark bulunmamıştır (p>0,05). Gruplardaki kadın erkek cinsiyet dağılımı, implantlanma yaşı, baba eğitim durumu dağılımı arasında bulunmamıştır (p>0,05). Gruplararası yaş ortalamaları, koklear implant kullanım süresi, işitsel reahbilitasyon alma süresi, anne eğitim durumu dağılımı arasında anlamlı vardır. Bilateral implantlı çocukların anne eğitim düzeyinin unilateral olanlara göre daha yüksek olduğu görülmüştür (Bknz. Tablo 3).

Tablo 3: Katılımcıların demografik bilgileri ve ölçek skorları

Bulgular

Tartışma

Koklear implant ileri/çok ileri derecede işitme kaybı olan çocukların akranları gibi yaşam sürmelerine katkı sağlayan en önemli girişimsel uygulamadır[10]. Bu çocukların değerlendirilme ve takibinde, odyolojik testlerin yanı sıra günlük yaşamda yaşadığı zorlukların belirlenmesi, fitting ve işitsel rehabilitasyon programının yönlendirilmesi açısından önemli yer tutmaktadır. Bu amaçla kullanılan ölçekler ve anketler çocuğun ihtiyaçlarının belirlenmesinde güvenilir ve ölçülebilir bilgi edinmeyi sağlamaktadır. Bu çalışmada SSQ-P ölçeğinin hem kısa versiyonu olan hem de gözlem periyodu olmadan uygulanmasına olanak sağlayan SSQ-P10 (Türkçe kısaltmasıyla KUİK-E10) ölçeğinin önce Türkçe geçerlik güvenirliği yapılmış, ardından Uni-Kİ ve Bi-Kİ kullanıcılarında ölçek skorları, işitsel rehabilitasyon süreci, aile eğitim durumu, implant deneyim süresi ve işitsel derivasyon süresi bakımından incelenmiş, gruplar arası karşılaştırmalar yapılmış ve bu parametrelerin ilişkisi araştırılmıştır.

Çalışmanın birinci aşamasında yapılan incelemelerde ölçeğin güvenirlik değeri oldukça yüksek bulunmuştur (Chronbach's alpha=0.936), zamana göre değişmezliği tekrar test ile değerlendirilmiş ve yüksek korelasyon elde edilmiştir (r=0.876, p=0.03). Bu ölçek KUİK(SSQ) ölçeğinin çocuklar için hazırlanmış, ebeveynlerin çocukların günlük dinleme koşullarındaki performansını değerlendirme amacı güden SSQ-P (KUİK-E) versiyonunun kısa formudur. Normalde KUİK-E ölçeği 23 sorudan oluşmaktadır ve konuşma algısı, işitme kalitesi ve uzaysal algı ile ilgili sorular içermektedir. Bu ölçek özellikle koklear implant ve işitme cihazı kullanan çocuklarla ilgili araştırmalarda sıklıkla kullanılmaktadır[5,11-14]. Ancak ölçeğin uzun olması, ebeveynlerin çocuklarının işitme davranışlarını aktif olarak haftalık periyotlar boyunca gözlemlemeleri gerekmesi ve kliniklerdeki zaman ve kaynak kısıtlılıkları nedeniyle ölçeğin uzun versiyonunun kullanımında zorluklar yaşanmaktadır. Bu nedenle ölçeği 10 maddeye indiren ve gözlem periyodu olmaksızın çocukların dinleme becerilerini odyolog yardımı ve gözetimi olmaksızın değerlendirmeyi amaçlayan KUİK-E10 versiyonu Killan ve diğ. tarafından geliştirilmiştir[6,7]. Çalışmamızda KUİK-E10 ölçeğini ülkemizde kullanılabilmesi amacıyla geçerlik güvenirliğini yaparak koklear implant kullanıcısı çocukların değerlendirilmesinde kullanılmasını sağlamayı amaçladık. Çalışmamızda ölçeğin tek faktörlü yapıda olduğu çalışmanın orjinali ile aynı şekilde olduğu görülmüştür. Uyum iyiliği indekslerinden en önemlisi RMSA değeri çalışmamızda kabul edilebilir seviyede 0.085, Killan ve diğ. çalışmasında bu değer 0.04 bulunmuştur[7]. Ölçek içerdiği günlük yaşam senaryolarını tarifleyen maddeleriyle, implantlı çocukların değerlendirilmesinde gerçekçi sonuçlara ulaşılması açısından hızlı ve etkin bir yöntem olarak önemli bir seçenektir. Ölçeklerin işitsel değerlendirme ve rehabilitasyon çıktılarının yorumlanmasında kullanılmasıyla, bireyin günlük aktivitelerde işitsel bilgiye erişimindeki kısıtlamaların veya işitsel beceri eksikliklerinin çocuk ve ailesi tarafından nasıl bir engel olarak tanımlandığına dair bilgiye hızlı bir şekilde ulaşılmasını sağlamaktadır. Ölçek konuşma algısı üzerine 4 madde içermektedir ve farklı gürültü koşullarında, grup konuşmaları sırasında, yankılı ortamlarda ve rekabet eden ve dinamik konuşma dinleme ortamlarında konuşma algısı üzerine bilgi sağlamaktadır. Spatial işitme 3 madde ile değerlendirilmiştir, ses kaynaklarının yönünün tayin edilmesi, kaynağa olan mesafenin ve hareketin algılanması ile ilgili bilgiler sağlamaktadır. İşitme kalitesi kısmında 3 madde bulunur ve seslerin tanınması ve ayrıştırılması, dinlemenin kolaylığı, seslerin tanımlanabilirliği ve doğallık/netlik ile ilgili bilgi sağlamaktadır.

Çalışmanın ikinci aşamasında Bi-Kİ ve Uni- Kİ kullanıcılarında ölçek skorları farklı parametreler de dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Bilateral koklear implant uygulaması son yıllarda dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de standart bir uygulamaya dönüşmüştür15,16 . Ancak bazı tıbbi gereklilikler, aile kararı ya da sağlık sigortası ödemeleri nedeniyle unilateral implant uygulamaları hala devam etmektedir[16]. Binaural işitmenin sağlanması özellikle gürültülü ortamlarda dinleme için önem taşımaktadır. İşitmenin temel fonksiyonu olan iletişim ve güvenlik düşünüldüğünde binaural işitme kritik öneme sahiptir. Hedef uyaranı, gürültüden ya da yarışan uyaranlardan ayırt edebilmek için kulaklar arası zaman, şiddet ve spektral farklılıklardan yararlanılmaktadır. Bu nedenle binaural işitme, ses kaynağının lokalizasyonunu ve gürültülü ya da reverberant ortamlar gibi kompleks dinleme koşullarında konuşmanın anlaşılırlığını sağlar[17]. Unilateral veya asimetrik işitmeye sahip bireyler, başın gölge etkisi, gürlük sumasyonu, squelch (ile arka plan gürültünün bastırılması ve hedef uyaranın işitilmesi), lokalizasyon gibi binaural işitmenin avantajlarından faydalanamazlar[18,19]. Unilateral implant kullanıcılarında da aynı şekilde tek kulaktan iletilen bilgi ile işitme sağlanmaya çalışılır. Çalışmalar unilateral implant kullanıcılarının gürültüde ve sessiz ortamlarda işitmelerinin, ses lokalizasyonunun daha kötü performans gösterdiğini, alıcı ve ifade edici dil becerilerinin bilateral implantlılara göre daha kötü olduğunu göstermiştir[20]. Bilateral koklear implant ile binaural işitmenin sağlanması işitme, konuşma, dil becerilerinin artışıyla ve özellikle simultane implantlama ile santral işitsel sistemde bilateral kortikal yapılanmasının gerçekleşmesiyle, bilişsel becerilerin arttığı, öğrenme güçlüklerinin azaldığı, bellek becerilerinin arttığı dolayısıyla akademik başarını yükseldiği bilinmektedir[21-23]. Koklear implant uygulaması plastisitenin en yoğun olduğu yaşamın ilk yıllarında uygulandığında işitme ve konuşma becerileri başta olmak üzere bir çok alanda işitme kayıplı çocukların akranlarını yakalamasına olanak sağlayan bir uygulamadır[10]. Çalışmamızda KUİK-E10 toplam ve alt ölçek skorlarında bilateral implant kullanıcılarının lehine beklenen şekilde daha iyi skorlar aldığı bulunmuştur ancak bu fark istatistiksel olarak anlamlı değildir. Bunun nedeni işitsel rehabilitasyon süresi ve koklear implant kullanım süresinin unilateral kullanıcılarda daha uzun olması, yaş ortalamasının daha yüksek olması olarak sıralanabilir. Ancak bilateral implant uygulamasının hemen istenen şekilde kortikal reorganizasyona ulaşamadığını gösteren çalışmalar da mevcuttur[24].

İşitsel rehabilitasyon süresinin çalışmamızın bulgularında ölçek skorları ile anlamlı korelasyon gösterdiği bulunmuştur. Ülkemizde eş zamanlı bilateral implant uygulaması 2010'lu yılların sonlarına doğru yaygın olarak uygulanmaya başlanmıştır. Ardışık uygulamalar da benzer tarihlerde yapılmaya başlandığı için bilateral implant kullanıcısı çocukların yaşları unilateral kullacılardan yaş bakımından daha küçük bulunduğu düşünülmüştür. Unilateral implant uygulamalarının sayısı binaural işitmenin faydalarının da net bir şekilde anlaşıldığı son yıllarda çok yüksek değildir. Cesur ve diğ. (2023), ülkemizde yaptıkları çalışmada bilateral ve unilateral implant kullanıcılarını 6 aylık aralıklarla takip ederek KUİK-E skorlarını değerlendirmiştir ve bu çalışmanın hem unilateral bilateral kullanıcı sayıları hem de skorları bizim çalışmamızla benzer bulunmuştur. Çalışmadaki unilateral ve bilateral kullanıcıların skorları birbirlerine oldukça yakın gözlenmiştir[25].

Çalışmamızda yaşın artışı KUİK-E10 skorları ile anlamlı ilişkili bulunmamışken işitsel rehabilitasyon alma süresi ve koklear implant kullanım süresi ile ilişkili bulunmuştur. Buna göre yaşın ilerlemesi çocukların konuşma anlaşılırlığı, uzaysal algı ve işitme kalitesi alanlarında belirleyici olmazken alınan düzenli ve iyi bir işitsel eğitimin bu alanları olumlu etkilediği görülmüştür. Koklear implant sonrası alınan düzenli işitsel rehabilitasyon koklear implantın başarısı arttırmaktadır. Literatürü destekler nitelikte bizim çalışmamızda da işitsel rehabilitasyon süresinin artması KUİK-E10 skorlarını arttırmıştır[10,26,27].

Çalışmamızda iki grup arasında anne eğitim durumunun bilateral koklear implantlı grupta daha iyi olduğu bulunmuştur. Ailenin ve sosyodemografik yapının çocuğun rehabilitasyon sürecinde katkısı çok önemlidir[28]. Ailenin işitsel eğitime aktif katkısı, bakım veren kişinin eğitim düzeyi ve farkındalığının yüksek olması rehabilitasyon başarısını arttırmaktadır[29]. İşitme kaybı görülme sıklığının düşük sosyo-ekonomik düzeyde daha çok görüldüğü bilinmektedir[30,31]. Eğitim düzeyi sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyin önemli göstergelerindendir. Çalışmada anne eğitim durumu bakımından gruplar arası fark bulunmuştur. Unilateral implantlı çocukların annelerinin %51'i ilkokul ortaokul mezunu, yalnızca %8'i üniversite mezunudur. Bilateral implantlı çocukların ise annelerinin %27'si lisans mezunudur (Bknz. Tablo 3). Çalışmamızda anne eğitim durumu değişimi KUİK-E10 skorlarıyla ilişkili bulunmuştur. Eğitim durumunun kategorik artışı ölçek skorlarına artış olarak yansımıştır. Baba eğitim durumunun gruplar arasındaki dağılımı açısından fark bulunmamıştır. Baba eğitim durumunun kategorik değişiminin ölçek skoruyla ilişkisi bulunmamıştır. İşitme engelli çocukların eğitim, rehabilitasyon ve bakım süreçlerinde daha çok anne ile birlikte olması nedeniyle annenin eğitim durumunun çocuğun gelişimini etkilemesi doğal bir sonuç olarak düşünülmüştür[32,33].

Çalışmanın güçlü yanları ve limitasyonları: Çalışma KUİK-E10 ölçeğinin Türkçe geçerlik güvenirliğinin yapılarak ülkemizde kullanılmasını amaçlamıştır, bulgular ölçeğin kullanıma uygun, geçerli ve güvenirliği yüksek olduğunu göstermiştir. Böylece koklear implantlı çocukların değerlendirme ve takibinde kullanılabilecek hızlı ve kolay uygulanabilir bir ölçek dilimize kazandırılmıştır. Ancak çalışma bazı limitasyonlar içermektedir. Unilateral kullanıcı sayısının bilateral kullanıcılara oranla daha az olması, gruplar arası yaş ortalamalarının farklı olması, ardışık implantlanan bilateral implant kullanıcılarının iki implant uygulamasının arasındaki sürenin değerlendirilmemiş olması çalışmanın limitasyonları olarak sıralanabilmektedir. Unilateral kullanıcıların yaş ortalamalarının daha yüksek olması, son yıllarda unilateral implant uygulamasının giderek azalması nedeniyle kliniklerde takip edilen unilateral implantlı çocuk sayısının azalması ve dolayısıyla yaş ortalamasının yükselmesi olabilir. Unilateral implantlama kronik otitis media, aktif iç kulak hastalığı, koklear ossifikasyon gibi kontraendike durumlar ya da ikinci implanta aile endişeleri ve rızasının olmaması gibi nedenler yok ise son yıllarda çok fazla tercih edilmemektedir[19,34]. Bu nedenle aslında örneklemimizin bilateral unilateral kullanıcı sayıları ve yaş ortalamalarının bu açıdan ülkemizdeki implantlı çocuk profilini yasıttığını düşünmek mümkündür.

KUİK-E10 ölçeği geçerlik ve güvenirlik analizleri ölçeğin KI kullanıcısı çocukların değerlendirilmesi ve takibinde kullanılabilecek kısa, kolay uygulanabilir ve zaman açısından tasarruf sağlayan, konuşma algısı, uzaysal algı ve işitme kalitesi alanlarında günlük yaşamdaki becerilerini ortaya koyan bir ölçektir. Çalışmamızda bilateral Kİ kullanımının binaural işitmenin sağlanması açısından değeri bir kez daha vurgulanmıştır. Bu çalışmada işitsel rehabilitasyon ve implant deneyim süresinin uzamasının, işitsel deprivasyon süresinin kısalmasının, anne eğitim durumunun yükselmesinin çocukların günlük dinleme koşullarında işitsel becerilerini olumlu etkilediği bulunmuştur.

Maddi ve teknik destek: Bu çalışma hiçbir kurum ve kuruluş tarafından maddi olarak desteklenmemiştir.

Çıkar Çatışması: Yazarlar arasında bu çalışma ile ilgili çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Yazar Katkısı: G.İ.Ş.K. Çalışma tasarımı,verilerin toplanması, litertaür taraması, istatistik analizler, makale yazımı. E.O.; Verilerin toplanması, Y.K.K.; Çalışma tasarımı, makale yazımı ve eleştirel okuma.

Tartışma