GERİATRİK VERTİGOLU HASTALARDA ETYOLOJİK DAĞILIMIN PSİKOJENİK SEMPTOMLAR VE İŞLEV KAYIPLARI İLE İLİŞKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Dr. Funda TÜMKAYA¹, Dr. Fazıl Necdet ARDIÇ¹, Dr. Selim TÜMKAYA², Dr. Cüneyt Orhan KARA¹

¹Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, KBB Anabilim Dalı, Denizli, Türkiye
²Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Denizli, Türkiye

Özet

Amaç: Bildiğimiz kadarıyla, Türkiye'de geriatrik vertigolu hasta profilinin değerlendirildiği bir araştırma bulunmamaktadır. Bizde bu araştırma ile vertigo kliniğimizde takip edilen geriatrik hasta grubunun etiyolojik gruplardaki dağılımını ve bu gruplar arasındaki psikiyatrik semptomlarla, işlev kayıplarını değerlendirmeyi amaçladık.

Yöntem ve Gereçler: Çalışmaya, 65 yaş ve üzeri 105 hasta alınmıştır. Hastaların tanıları ‘periferik, santral, sistemik ve psikojenik' olarak dört farklı grupta toplanmıştır. Bu grupların dışında nonspesifik ve komorbit tanılı hasta grupları da oluşturulmuştur. Her grup psikojenik semptomların değerlendirilmesinde kullanılan Scl-90 R olarak da bilinen belirti tarama testi sonuçları ve yaşam kalitesi ölçeği olarak kullanılan ‘baş dönmesi engellilik envanteri (DHI) ' ile karşılaştırılmıştır.

Bulgular: Hastaların yaş ortalaması 70,46'ydı (SD: 5.03). Bu hastaların 72'si kadın (%68), 33'ü erkek hastaydı (%32). 23 (%22) hastanın birden fazla tanısı (komorbit) mevcuttu. Tüm gruptan komorbit hastalar çıkarıldıktan sonra, 40 hasta (% 48.8) periferik vertigo, 22 hasta (%26.8) tanı almayan , 11 hasta (%13.4) santral vertigo, 8 hasta (%9.8) sistemik vertigo ve 1 hasta (%1.2) psikojenik vertigo olarak değerlendirilmiştir. Periferik vertigo tanılı hasta grubunun diğer tanı gruplarıyla karşılaştırıldığında Scl-90 R de ve DHI'da anlamlı farklılık gözlenmemiştir (p>0.05). Santral vertigo tanılı hasta grubunun diğer tanı gruplarıyla karşılaştırıldığındaki sonuçları da istatistiksel olarak (p>0.05) anlamlı bulunmamıştır. Ancak Scl-90 R de; birçok psikiyatrik parametre Cohen'nin etki değeri hesaplamasında yüksek bulunarak bu yönde bir eğilim saptanmıştır. Bu durum DHI'nin emosyonel parametrelerine de yansımış ve Scl-90 R verilerini desteklemiştir.

Sonuç: Santral tanılı grubun diğer gruplara göre fiziksel alanda daha az engelliliğe sahipken, daha fazla psikojenik semptom ve emosyonel engellilik eğilimi gösterdikleri düşünülmektedir.

Özet

Giriş

Denge bozukluğu veya baş dönmesi bir hastalık değil, değişik patolojilerin sonucunda ortaya çıkan bir grup yakınma olarak tanımlanabilir[1]. Vertigo bir hareket halüsinasyonudur ve hasta kendisinin veya çevresinin hareket ettiğini zanneder. Hareket hissi dönme veya tepe taklak olma hissi şeklindedir[2]. Almanya'da toplumun vertigo yükünü saptamak için yapılan geniş çaplı bir araştırmada, erişkin popülasyonda denge bozukluğu/vertigo prevelansı % 22.9 olarak bildirilmiştir[3]. Denge bozukluğu veya baş dönmesinin, toplumda yaşla artan oranlarda görüldüğü düşünülmektedir[4]. Baş dönmesi olan geriatrik hasta grubunun, kaza sonucu düşme ve buna bağlı yaralanma riskinin de daha yüksek olduğu bilinmektedir[5,6]. Bu nedenle yaşam kalitesini önemli ölçüde etkilediği düşünülür. Diğer taraftan dengesizlik ve baş dönmesi şikayeti olan hastaların %20–50'sinde psikiyatrik faktörlerin, hastalığın gidişatında önemli etkiye sahip olduğu gözlenmiştir[7,8]. Bu bakımdan vertigo şikayeti olan hastalara bir bütün olarak yaklaşmak ve sadece organik patolojiyi değil, hastanın psikososyal durumunu da değerlendirmek önemlidir[9].

Bildiğimiz kadarıyla, Türkiye'de geriatrik vertigolu hasta profilinin değerlendirildiği ve işlev kayıpları ile psikiyarik belirtilerin ele alındığı bir araştırma bulunmamaktadır. Bu nedenle araştırmamızda, vertigo kliniğimizde takip edilen geriatrik hasta grubunun tanılarını, işlev kayıplarını ve psikiyatrik semptomlarını değerlendirmeyi amaçladık. Acil durumlar dışında çoğunlukla hastaların ‘vestibüler ve-veya non vestibüler' olarak tanılandırıldıkları[3,10] ve sadece geriatrik hastaların değerlendirildiği makalelerde ise sistemik hastalıklar ve genel durum düşüklüğünün ön planda araştırıldığı gözlenmiştir[11]. Kamran Barin'in bu konu hakkında literatüre kazandırdığı önemli bir makalenin ışığında[12] etyolojiyi sınıflandırırken bilinen klasik 4 ana başlığı; ‘periferik, santral, sistemik ve psikojenik ‘' alt gruplara ayırarak inceledik ve ayırdığımız gruplardaki komorbiteyi de değerlendirmeye çalıştık.

Giriş

Yöntem ve Gereçler

Örneklem: Çalışmaya, Pamukkale Üniversitesi Kulak Burun Boğaz Anabilim Dalı'nın ‘vertigo polikliğinde' 2002-2012 yılları arasında değerlendirilmiş olan verileri vertigo veri tabanına eksiksiz girilen 65 yaş ve üzeri 105 hasta alındı. Araştırma için ‘Pamukkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma Etik Kurulu' onayı alınarak, hastaların verileri retrospektif olarak değerlendirildi.

Metod: Hastaların ayrıntılı anamnezleri, muayene bulguları (kulak burun boğaz muayenesi, Dix Halpike ve Unterberger testi) ve tetkikleri (bitermal kalorik testi, elektronistagmografi, videonistagmografi, ayrıntılı kan tetkikleri ve gerekli görüldüğünde istenen radyolojik incelemeler) yapılmıştır. Hastaların anamnez, muayene bulguları ve tetkikleri incelenerek, tanıları ‘periferik, santral, sistemik ve psikojenik' olarak dört farklı grupta toplanmıştır. Bu grupların dışında tanı konulamayan (nonspesifik) ve birden fazla tanılı (komorbit) hasta grupları da oluşturulmuştur. Öncelikle grupların özellikleri kendi içinde değerlendirilmiştir. Daha sonra her grup psikojenik semptomların değerlendirilmesinde kullanılan Scl-90 R (Symptom checklist-90 Revised) olarak bilinen belirti tarama testi sonuçları ve yaşam kalitesi ölçeği olarak kullanılan ‘baş dönmesi engellilik envanteri (DHI) ' ile karşılaştırılmıştır.

Belirti tarama Listesi (SCL-90-R): Psikiyatrik belirti dağılımını değerlendirmede kullanılan bir özdeğerlendirme ölçeğidir. Ölçeğin değerlendirdiği dokuz alt test mevcuttur: ‘somatizasyon, obsesif-kompulsif belirtiler, kişilerarası duyarlılık, depresyon, kaygı, düşmanlık, fobik kaygı, paranoid düşünce, psikotizm ve ek ölçek' . Ölçeğin itemleri hiç yok (0) ile aşırı derecede var (4) puan arasında puanlanır. Türkçe formunun geçerlilik güvenilirlik çalışması yapılmıştır[13].

Baş dönmesi engellilik envanteri (DHI): Baş dönmesinin işlevselliği ne kadar etkilediğinin ölçümü için kullanılan bir özbildirim ölçeğidir. Yüksek skorlar işlevselliğin bozulduğunu göstermektedir. 25 itemli ölçeğin emosyonel, fiziksel ve fonksiyonel olmak üzere 3 alt ölçeği mevcuttur. Bu ölçeklerden alınabilecek maksimum puan; emosyonel parametreler için 28, fiziksel ve fonksiyonel parametreler için ayrı ayrı 36 puandır. Toplamda maksimum 100 puan üzerinden değerlendirmeler yapılır[14].

İstatiksel yöntemler: Hasta verileri ‘SPSS 16' istatistik veri tabanına yüklenmiştir. Grupların Scl-90 R belirti tarama testi ve baş dönmesi engellilik envanteri (DHI) puanları karşılaştırılırken ‘kikare test (X²)' kullanılmıştır. Grupların büyüklükleri yeterli olmadığında ‘p anlamlılık değeri'ne yakın sonuçların değerlendirilmesi ve olası eğilimlerin ortaya çıkarılabilmesi için ‘ Cohen'nin etki değeri ' de hesaplanmıştır.

Yöntem ve Gereçler

Bulgular

Yaşları 65 ve üzeri olan 105 hastanın yaş ortalaması 70,46'ydı ( SD: 5.03). Bu hastaların 72'si kadın (%68), 33'ü erkek hastaydı (%32).

23 hastanın birden fazla tanısı (komorbit) mevcuttu. Bu hastaların yaş ortalaması 71,17'di (SD:4.72). Cinsiyet dağılımında 18 ‘ini kadın (%78.3) ve 5'ini de erkek (%21.7) hasta oluşturuyordu.

Tek tanılı ve tanı konulamayan (nonspesifik) toplam 82 hastanın yaş ortalaması da 70,26 ‘dı (SD: 5.13) ve bu hastaların 54'ü kadın (%65.9), 28'i erkek (%34.1) hastaydı. Bu grupta 60 hasta tek tanılı ve 22 hastada tanılandırılamayan hastalardan oluşuyordu.

Etiyolojik dağılımda sonuçlar; tüm gruptan komorbit hasta grubu çıkarıldıktan sonra, 40 hasta (% 48.8) periferik vertigo, 22 hasta (%26.8) nonspesifik, 11 hasta (%13.4) santral vertigo, 8 hasta (%9.8) sistemik vertigo ve 1 hasta (%1.2) psikojenik vertigo olarak bulunmuştur.

Grupların tanı dağılımını kendi içinde incelediğimizde; tek tanılı periferik vertigolu hasta grubunda ilk sırayı ‘benign paroksismal pozisyonel vertigo' (BPPV) almıştır. Bunu vestibüler nörit ve en sık tanı alan üçüncü grupsa hidrops-Meniere alt grubu olmuştur. Santral vertigo grubunda ise en sık tanı alan hastalık grubu ‘serebrovasküler hastalık' olurken, sistemik vertigo grubunda en sık etiyolojik sebep ‘vasküler 'hastalıklar olmuştur.

Komorbit grubun eş zamanlı tanı dağılımında ise en sık görülen ikili tanı grubunu ‘vestibüler nöritle beraber serebrovasküler hastalık' oluştururken, üçlü tanılara en sık eşlik eden sistemik hastalık ‘servikal vertigo' olmuştur.

Tanı konma durumuna göre SCL-90 alt ölçekleri ve baş dönmesi engellilik envanteri ortalama puanları Tablo 1'de gösterilmiştir.

Tablo 1: Grupların SCL-90 alt ölçekleri ve baş dönmesi engellilik envanteri ortalama puanları

Grupların büyüklüğü dikkate alındığında periferik ve santral vertigo hastaları diğer tek tanılı ve nonspesifik vertigo hastaları ile SCL-90 –R alt test puanları ve DHI puanları açısından karşılaştırılmıştır.

Periferik vertigo hastaları her iki ölçek puanları açısından, diğer vertigo hastalarından farklılık göstermemiştir (p>0.05). (Tablo 2)

Tablo 2: Periferik Vertigo Tanılı grubun diğerleriyle karşılaştırılması

Santral vertigolu hastaların Scl-90-R ve DHI puanları ile diğer vertigo hastaları arasında ‘p' değeri ile herhangi bir farklılık bulunmamasına rağmen, etki değeri hesaplamalarında bu grubun diğer vertigo hastalarına göre Scl-90-R' ın somatizasyon, depresyon, psikotizm ve ek maddeler dışındaki tüm alt ölçeklerinde ve DHI' nin emosyonel alt ölçeğinde daha yüksek puanlar almaya, DHI' nın fonksiyonel alt ölçeği açısından ise daha az puanlar almaya meyilli olduğu bulunmuştur (Tablo 3).

Tablo 3: Santral Vertigo Tanılı grubun diğerleriyle karşılaştırılması

Bulgular

Tartışma

Çalışmamızda yaşları 65 ve üzeri olan 105 hastanın yaş ortalaması 70,46'ydı ( SD: 5.03). Bu hastaların 72'si kadın (%68), 33'ü erkek hastaydı (%32). Sosyodemografik özelliklerimiz gerek toplam çalışma grubumuzda gerekse alt tanı gruplarında birbirine çok yakın ve literatürde geriatrik vertigo hasta grubunun değerlendirildiği çalışmalarla parelellik göstermiştir[10,11]. Genel olarak yaş ortalaması 70-72 arasında iken, erkek kadın oranı yaklaşık ½ bulunmuştur.

Çalışmamızdaki tanı gruplarına baktığımızda periferik vertigonun ön plana çıktığı görülmektedir. Oysa Amerika'da denge bozukluğu ve baş dönmesi olan yaşlı hastaların tanılarının değerlendirildiği geniş çaplı bir araştırmada[15] en yaygın sebebin santral vasküler hastalıklar ve servikal spondiloz olduğu saptanmıştır. Yine bu çalışmayı Moraes ve arkadaşlarının araştırması ile[10] Felipe ‘nin araştırması[11] desteklemektedir. Literatürdeki bu çalışmalarda baş dönmesi tanısı vestibüler ve nonvestibüler olarak değerlendirilmekte, yaşlı popülasyondaki tanı grubu da nonvestibüler grup içinde sistemik hastalıklar ve genel durum düşüklüğü üzerine yoğunlaşmaktadır. Etiyolojik sonuçlarımızın literatürden farklı çıkmasının sebebini, hastaların öncelikle acil ve nöroloji kliniklerine başvurmaları ve genellikle ayırıcı tanı için kulak burun boğaz kliniklerine yönlendirilmelerine bağlayabiliriz. Diğer taraftan bizde santral vertigo grubunda en yaygın etyolojinin serebrovasküler hastalık ve sistemik vertigo grubunda da en yaygın etiyolojisinin vasküler hastalık olarak bulunması yaşlı hasta grubunun değerlendirilmesindeki bakış açımızı genişletmiştir.

Bu çalışmada geriatrik vertigo hastalarının etiyolojik açıdan farklı gruplarının psikiyatrik belirtiler ve işlevsellik açısından karşılaştırılması da yapıldı.

Periferik vertigo hastaları Scl-90 R ve DHI ölçek puanları açısından, diğer vertigo hastalarından farklılık göstermiyordu (p>0.05). Ancak Hindistanda yapılan bir çalışmada[16]

BPPV ‘si olan yaşlı hasta grubu ile BPPV'si olmayan hasta grubunda DHI skoru karşılaştırılmış ve BPPV ‘si olan grupta anlamlı derecede engellilik envanteri yüksek bulunmuştur. Bu çalışma, 19 (%22) BPPV tanılı hasta ile 69 (%78) BPPV'li olmayan hasta grubu arasında yapılmıştır. Sonuçlarımızın bu çalışmadan farklı çıkmasını, BPPV ‘li hastalara eşlik eden komorbit hastalıkların göz ardı edilmiş olmasına bağlayabiliriz. Bu yorumumuzu destekleyen başka bir çalışmada[17], denge bozukluğu olan yaşlı hastalarda DHI ‘nin fonksiyonel puanları dramatik olarak yüksek bulunmuş ve bu sonucun spesifik bir nedene bağlanamayacağı vurgulanmıştır.

Santral vertigolu hastalar da ise Scl-90 R ve DHI puanları ile diğer vertigo hastaları arasında ‘p' değeri ile anlamlı bir farklılık bulunmamıştır. Ancak, etki değeri hesaplamalarında bu grubun diğer vertigo hastalarına göre daha düşük fonksiyonel engellilik gösterdiği, birçok psikiyatrik belirtiyi ve emosyonel engelliliği daha fazla göstermeye eğilimli olduğu bulunmuştur. ‘p' değerlerinin anlamlı olmaması santral vertigo grubundaki hasta sayısının az olması ile ilişkili olabilir. Örneğin, Moraes ve arkadaşlarının denge bozukluğu olan yaşlı 391 kişilik grubunda, etiyolojik açıdan santral ve sistemik nedenlerle beraber, depresyon semptomlarının anlamlı derecede arttığı gösterilmiştir[10]. Santral vertigolu hasta sayımız kısıtlı olmasına rağmen, çalışmamızın bu bulgusu bizim bildiğimiz kadarıyla daha önce hiç bildirilmemiş olması nedeniyle önemlidir. Psikiyatrik ve emosyonel semptomların santral patolojilerden kaynaklandığı düşünülürse bu bulgu akla yatkın gelmektedir.

Buna göre santral vertigolu geriatrik hasta grubu, psikiyatrik semptomlar açısından dikkatle sorgulanmalı ve bu konuda yapılacak daha büyük örneklemli çalışmaları yüreklendirmelidir.

Tartışma